OĞUZLAR..BOZOKLAR..ÜÇOKLAR..OĞUZ YABGULUĞU.
OĞUZLAR
Oğuzlar, Oğuz Kağan Destanı'na göre 24 boydan ve Kaşgarlı
Mahmud’un Divânu Lügati't-Türk eserine göre 22 boydan oluşan Orta Asya
kökenli en kalabalık Türk boyu. Günümüzde
Türk nüfusunun çoğunluğu Oğuz boyundandır.
7. yüzyıl civarında konar-göçer bir yapıyla
yer değiştirmeye başlamışlar ve coğrafi olarak Bizans
İmparatorluğu kayıtlarına göre önce Balkanlara yayılmışlardır.
Oğuzlar, Türkiye, Azerbaycan, Türkmenistan, İran, Irak, Suriye, Mısır ve Balkanlarda (Bulgaristan, Romanya, Yunanistan, Makedonya, Kosova, Sırbistan) yaşayan Türklerin atası sayılmaktadırlar.Destanlara göre Oğuzlar Oğuz Han'ın 6 oğlu ve onların 4'er oğlundan meydana gelmişlerdir. Meydana gelen bu 24 boyun ayrı adı ve unvanları vardır. Bu bölümleme Oğuz Kağan Efsanesi'nden kaynaklanmaktadır
Bu boyların Bozoklar ve Üçoklar olarak ikiye bölünmesi ise daha sonradır. Bu iki ana kol arasında çıkan anlaşmazlıklar, boyların bir kısmının batıya göçmesine neden oldu. Bir kısmı da Göktürk Devleti'nin kurulması ve Ötüken'i işgali nedeniyle batıya göçmüştür (6. yüzyıl). Kalanlar Göktürk egemenliği altına girmiştir.
630'da ilk Göktürk devletinin zayıflayıp Çin kontrolü altına girmesiyle tekrar birleşmeye başlamışlarsa da İkinci Doğu Göktürk Devleti kurulunca fazla direniş gösteremeden tekrar egemenlik altına girdiler (7. yüzyıl sonları).745 yılında İkinci Doğu Göktürk Devleti de yıkılınca batıya ve Çin'e göçmüş birçok Oğuz Boyu da Ötüken'e geri dönerek Kutluk Bilge Kağan'ın kurduğu Uygur Devleti çatısı altında birleşti. Altayların batısındaki ve Tanrı Dağları bölgesindeki Oğuz toplulukları ise Gök Türklerin batı kolu olan Türgiş ya da Türkeş Kağanlığına bağlı olarak varlıklarını sürdürdüler. 760'lı yıllarda bölgeyi ele geçiren Karluk boyunun kurduğu devlette yer aldılar. Bu boyun öncülüğünde Yağma ve Çiğil boylarının da katılımıyla kurulan Karahanlı Devleti içinde Oğuz boyları da vardı. 10. yüzyılda Hazar Denizi'nin doğusunda Oğuz Yabgu önderliğinde ilk devletlerini kurdular.1000 yılında Kıpçaklar tarafından yıkılan bu devletten sonra Oğuzlar ikiye bölündü, bir kısmı kuzeye giderek bugünkü Kırım, Kazak, Bulgar ve Tatarların atası oldular; bir kısmı da Selçuk Bey önderliğinde güneye indiler, İslamı kabul edip İslâm orduları hizmetine girdiler. Doğu'daki Oğuz kitlelerinin tarihi başka yönde gelişti. 840 yılında Uygur Devleti Kırgızlar tarafından yıkılınca Oğuzların asıl büyük göçü başladı ve Asya'nın dört bir tarafına ama daha çok kitleler halinde batıya göçtüler ve öteki kandaş boylarla birleştiler.
Oğuz kitleleri içinde Kınık boyundan olup ataları Selçuk'un adından ötürü Selçuklular olarak anılmaya başlayan bir kol Tuğrul Bey önderliğinde 1038 yılında Irak ve İran'da Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nu kurdu. Etrafta dağınık yaşayan diğer Türk boyları da bu İmparatorluğa katıldı.1040'da Merv yakınlarındaki Dandanakan Savaşı'nda Gaznelileri yendiler.
Selçuklu egemenliği İran, Horasan, Merv, Irak, Suriye, Güney Kafkasya ve Anadolu'da bir asırdan fazla sürdü. Son büyük sultanları Sencer'in 1141'de Semerkant ile Buhara arasında bulunan Katavan mevkiinde Moğol kökenli Karahıtaylılar'a yenilmesi ile devlet çözülmeye başladı. 1153'te kuzeydoğudan gelen Karahıtaylar ve Karluklar tarafından imparatorluk yıkılınca Oğuzlar dağıldı. Dağılan bu boyların kimi Harzemşahlara bağlandı, kimi Horasan'a, Kirman'a göçtü, kimileri de daha batıya gidip Irak'a, Suriye'ye yerleşti, kimileri de Anadolu Selçuklu Devleti'ne katıldı. Bunlardan sonra kurulan Akkoyunlu, Karakoyunlu, Safevi Devletleri, Alemdarlar, Anadolu beylikleri, Osmanlı İmparatorluğu, Suriye, Irak ve Azerbaycan'da çeşitli beyliklerde de Oğuz Kağan Destanı mevcuttu.
Etimoloji
"Oğuz" daha doğrusu
"Oguz" sözünün yapısına dair birçok görüş vardır. Etimoloji
açıklamalarından birisi şu şekildedir: Ok+u+z "Oklar; boylar"."Oğuz" sözü, kendi orijinal yapısı yanında, tarihte birçok şekilde kullanılmıştır. Bizanslar "Uz" der, Araplar "Guz" der.
Teşkilat
Türk-Oğuz geleneklerine göre idarî ve sosyal
teşkilat, ikili bir yapı oluşturmaktaydı. Bu geleneğe uygun olarak Oğuzlar, Bozoklar ve Üçoklar olmak üzere on
ikişer boydan iki ana kola ayrılmışlardı. Her boyun, idarî ve sosyal
mevkilerini yansıtan orun ve ongunları vardı.Yine Oğuz geleneklerine göre
Bozoklar hâkim unsur, Üçoklar ona tâbiydi.24 Oğuz boyunu önce iki kolda (Bozoklar ve Üçoklar) daha sonra Oğuz Han'ın 6 oğluna ve son olarak da onların 4 oğluna ayırmaktadır. Listelerin kaynakları, Kaşgarlı Mahmud ve 14. yüzyılda yaşayan Reşideddin'e dayanmaktadır. Reşidüddin 24, Kaşgarlı Mahmut ise 22 boy saymaktadır.
Bozoklar
Bozoklar,
Türk mitolojisinde "göksel boylar"ı (semavi kavimleri) ifade etmek
için kullanılan bir kavramdır. Bunlar, Oğuz Han’ın ikinci (gökten inen) eşinden olan üç
oğlu ve onlardan türeyen boylardır. Altın Yay’ın sahibidirler. 24 Oğuz boyundan
12'sini oluştururlar.
Bozok Boyları
Ok sözcüğü birçok kaynakta boy anlamında
kullanılmıştır. Boylara ok anlamını içeren adlar verilir. Onok, Bozok, Üçok.
Yine bu sözcükle bağlantılı Oğuz ve Oğur kelimeleri de benzer biçimde
kullanılır. On Oğur, Beş Oğur, Şar Oğur, Dokuz Oğuz gibi… Oğur ve Öğür
(Bölük) kelimeleri de yakından ilişkilidir. Okruk sözcüğü hem Türkçede hem de
bazı Sibirya özerk devletlerinde Devlet (günümüzde Cumhuriyet) demektir. Hungar
(Macar) sözcüğünün Onoğur’dan geldiği düşünülmektedir.Anadolu'ya gelen Oğuzlardan
Bozoklu topluluklarının bugünkü Yozgat bölgesini yurt tutmalarından ötürü, bu
bölge Cumhuriyet'e değin Bozok adıyla anılmıştır. Anadolu
beyliklerinden Osmanlılar Bozok boylarının kurduğu
devletlerdir. Bozoklara "Dış
Oğuz" da denir, sağ tarafta yer alırlar.
Kün Alp / Gün Han Sembolü Şahin'dir. Oğulları:
a) Kayı: Sağlıklı, katı anlamındadır. Üç kıta ve yedi denizde altı
yüz yıldan fazla iktidarda olan Osmanlı sülalesi bu boydandır.
b) Bayat / Bayad: Zengin, saygın manasındadır. Maraş ve çevresine
hâkim olan Zülkadiroğulları, İran'da yaşayan Kaçarların bir kolu
(Şamabayatılar), Horasan'da Kara Bayatlar, Maku ve Doğubeyazıt hanları, Erbil
ve Kerkük Türkmenlerinin çoğu bu boydandır.
c) Alkabölük / Alkaevli: Nereye gitse başarır anlamındadır. Türkiye
ve Âzerbaycan'daki Alaca, Alacalılar adı taşıyan yerler bu boyun hatırasıdır.
d) Karabölük / Karaevli: Siyah odalı, siyah çadırlı anlamındadır.
Karalar ve karalı gibi coğrafî yer adları bunlardan kalmadır.
Ay Alp / Ay Han Sembolü Kartal'dır. Oğulları:
a) Yazgur / Yazır: Çok ülkesi olan demektir. Ak Yabqu dönemindeki
Yenikent yabguları, Batı Türkistan'daki Cend Emirleri, Karadaş denilen Horasan
yazırları, Toroslardaki Gündüzoğulları Hanedanı bu boydandır.
b) Düger / Tohar: Birikenler, döğüşenler anlamındadır. Yenikentli
Vezir, Aydur, Harput-Diyarbakır-Mardin hâkimleri, Artuklular, Sincar-Siverek,
Suruç arasındaki eski Caber Beyleri, Memluklar devrinde Halep, Hama elleri,
Hazar Denizi doğusundaki Saka Boyu Toharlar; Malatya Toharıs, Dağıstan'daki
Digor ve Kars ve Arpaçay sağındaki Digor kazası bu boydan hatıradır.
c) Totırka / Dodurga: Ülke almak ve hanlık yapmak anlamındadır.
Sivas doğusundaki Tüdergeler bu boydandır.
d) Yaparlı: Mis kokulu anlamındadır. Misk ticareti yapan Yaparlı
oymağı bu boydandır. Yaparlı oymağının Akkoyunlu ve Giraylı camilerinin mihrap
duvarına bu güzel ıtriyattan kattıklarından hâlâ kokmaktadır. Diyarbakır ve
Kırım'da hatıraları vardır.
Uldız Alp / Yıldız Han Sembolü Tavşancıl'dır. Oğulları:
a) Avşar / Afşar: Çevik ve vahşî hayvan avına hevesli, avcı
anlamındadır. Huzistan beyleri, Konya'daki Karamanoğulları, Nadir Şah ve
hanedanı, Urumiye ve Horasan Avşarları bu boydandır.
b) Kızık / Kırık: Çok ciddi ve kuvvetli anlamındadır. Gaziantep,
Halep ve Ankara çevresindeki Kızıklar, Doğu Gürcistan'da ve Şirvanın
batısındaki ovalığa Kazak adını verenler bu boydandır. Kırıklı aşiretleri bu
boyun nişanesidir.
c) Bekteli / Beğdili: Ulu, aziz anlamındadır. Harzemşahlar, Halep
çevresindeki Beydililer bu boydandır.
d) Kargın / Karkın: Taşkın ve doyurucu anlamındadır. Akkoyunlu ve
Halep-Hatay bölgesindeki Kargunlar, Azerbaycan'daki Karhun köyleri bu boyun
adındandır.
Etimoloji
Boz “gri renk” ve Ok sözcüklerinin
bileşimidir. Moğolcada "Bosoh" fiili yükselmek, güneşin doğması
anlamlarına gelir. (Ok) kökü Türkçede silah, sivrilik, öğrenmek, öğreticilik,
okul anlamları içerir.
Üçoklar
Üçoklar, Türk mitolojisinde "yersel boylar"ı (arzi kavimleri) ifade
etmek için kullanılan bir kavramdır. Bunlar, Oğuz
Han’ın ilk (yerden çıkan) eşinden olan üç
oğlu ve onlardan türeyen boylardır.
Üçok Boyları
Gümüş Oklar’ın sahibidirler. 24 Oğuz boyundan 12'sini
oluştururlar. Yerle ilgili unsurları temsil ederler. Sözcük, üç oka sahip
olanlar manası taşır. Ok sözcüğü birçok kaynakta boy anlamında kullanılmıştır, Onok,
Bozok, Üçok. Yine "Oğuz" ve "Oğur" kelimeleri de benzer
biçimde kullanılır. On Oğur, Beş Oğur, Şar Oğur, Dokuz Oğuz gibi…
Üçoklara "İç Oğuzlar" da denir, sol kolu teşkil ederler.
Kök Alp / Gök Han Sembolü Sungur'dur. Oğulları:
a) Bayan: Her zaman
nimetle dolu yer anlamındadır. Akkoyunlular sülâlesi, İzmir'den Gence'ye kadar
Bayandur adlı yerler bu boydan gelir.
b) Beçene / Peçenek: İyi
savaşçı anlamındadır. Karadəniz
kuzeyi ile Balkanlarda göçen ve 1071 Malazgirt ile 1176 Miryakefalon meydan
muharebelerinde Bizanslardan ayrılarak Selçuklular safına geçen Peçenekler,
Ankara Çukurova Halep bölgelerindeki Türkmen oymaklarından Peçenekler bu
boydandır.
c) Çavuldur / Çavundur:
Ünlü, şerefli, çevik anlamındadır. Türkmenistan'da Mankışlak Çavuldurları,
Çorum çevresindeki Çavuldur ve Anadolu'daki Çavdar Türkmen oymakları, Erzurum
ve çevresindeki Çavundur adlı köyler bu boyun adından alınmıştır.
d) Çepni: Düşmanı nerede
görse savaşıp, çarpan, vuran ve hızlı savaşan anlamındadır. Rize-Sinop
arasındaki çok usta demirci Çepniler, Kırşehir, Manisa, Balıkesir çevresindeki
ve Kars ile Van bölgelerinde Türkmen Oymağı Çepniler bulunmaktadir.
Tağ Alp / Dağ Han Sembolü Uçkuş'tur. Oğulları:
a) Salur: Nerde yetişirse
kılıç ve çomağı ile iş görür anlamındadır. Kars ve Erzurum hakimleri, Salur
Kazan Han sülalesi, Sivas ve Kayseri hükümdarı âlim ve şair Kadı Burhaneddin
Ahmed ve Devleti, Fars Atabegleri, Salqurlar, Horasan'daki Teke Yomut ve Sarık adlı
Türkmenlerin çoğu bu boydandır.
b) Eymür / İmir: Çok iyi
ve zengin anlamındadır. Akkoyunlu, Zülkadirli ve Halep Türkmenleri içindeki
Eymürlü / İmirli oymakları, Çıldır ve Gürcistan'daki bazı Terekeme Oymağı bu
boydandır.
c) Alayuntlu / Alayundlu:
Alaca atlı, hayvanları iyi anlamındadır. Yonca kelimesi bu boyun hatırasıdır.
d) Yüregir / Üregir:
Daima iyi iş yapan ve düzen kuran, kurucu anlamındadır. Orta Toros ve Çukurova
Üçoklu Türkmenlerinin çoğu, Anadolu'daki Ramazanoğulları bu boydandır.
Tengiz Alp / Deniz Han Sembolü Çakır'dır. Oğulları:
a) Iğdır: Yiğitlik,
büyüklük anlamındadır. Anadolu'da yüzlerce yer adı bırakan Iğdırlar, İran'da
büyük Kaşkay eli içindeki Igdir ve Iğdır, bu boyun hatırasıdır.
b) Begdüz / Büğdüz:
Herkese tevazu gösterir ve hizmet eder anlamındadır. Peygamber Muhammed'e elçi
giden (622-623 yılları arasında Medîne'ye varan), Begdüz Emen soyu temsilcisi
ve Yenikent yabgularından Şahmelik'in Atabeyi Kuzulu, Halep Türkmenlerinden
Begdüzlər bu
boydandır.
c) Yıva / Iva: Derecesi
hepsinden üstün anlamındadır. Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah'ın (1072-1092)
döneminde Suriye ve Filistin'i feth eden Atsız Bey, XII yüzyılda Hemedanın
batısında Cebel bölgesi hâkimleri Berçemoğulları, Haçlıları Halep çevresinde yenen
Yaruk Bey, Güney Azerbaycan'daki Kaçar elinin Yıva Oymağı bu boydandır.
Ankara'da çok tanınan Yıva kavunu bu boyun yerleştiği ve adları ile anılan
köylerde yetişir.
d) Kınık: Her yerde aziz,
muhterem anlamındadır. Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklu devletleri, Orta
Toroslardaki Üçoklu Türkmenler, Halep-Ankara ve Aydın'daki Kınık Oymakları bu
boydandır.
Oğuz Yabguluğu
Hazar Devletinde subaşı görevinde bulunan ve Selçuklu devletinin kurucusu olan Selçuk Bey'in Oğuz Yabgusunun arası giderek açıldı. Selçuk Bey ve Selçuk Bey'e bağlı boylar İslamiyet'e girince Selçuk Bey, Müslümanlar, gayrimüslimlere haraç vermez diyerek, Yabgu'nun haraç memurlarını kovdu ve bağımsızlığını ilan etti. Selçuk Bey ve bağlı boyları daha sonra güneye indiler.
Oğuz Yabgusu çevresindeki tüm devletlerle ihtilaflydı.Peçenekler, Kıpçaklar ve Karluklarla husumet içindeydiler. Oğuz-Kıpçak Savaşlarını konu alan Dede Korkut Destanı'nın bu dönemde yaşanan olaylar üzerinde yazıldığı düşünülmektedir.
Siyasi Tarih
Oğuz Yabgu Devleti, Oğuz Türklerinin 10. yüzyıl'ın ilk
yarısında, kışlık merkezi Yengi-kend olarak kurdukları bir devletti.Bu devletin başında Yabgu bulunuyor, Kül Erkin
unvanlı bir başbuğ ona naiplik yapıyor, orduyu da Subaşı idare ediyordu. Yabgu
Devleti’nin komşuları Peçenekler, Kıpçaklar ve Hazarlar’la münasebetinin pek dostane olmadığını gösteren
deliller vardır. İbni Fadlan (10. yüzyılın ilk çeyreği) ve El-Mes‘udi’ye göre, aralarında savaş eksik değildi. Harezm’in yerli hanedanı
Afrigiler, Oğuz baskısı altında idiler. Oğuzlar’ın doğudaki komşuları Karluklar
ile de mücadele halinde oldukları, aralarındaki savaşlardan birinde, Oğuz
Yabgusu’nun ölmesinden anlaşılıyor.Diğer taraftan Kaşgarlı Mahmud, Oğuzlar’la Çiğiller arasında köklü bir düşmanlıktan bahseder. Kuzeyde Kimekler ile ise bazen dostça, bazen hasmane münasebetler devam edip gidiyordu. Bu Oğuzlar, umumî “Türk” adı yanında, yine siyasî bir isimlendirme olarak “Türkmen” adını da taşıyorlardı ki Müslüman ülkelerine geldikten sonra İslam kaynaklarında bu isimle de anılmışlardır.
Oğuz Yabgu Devleti’nin tarihi hakkında başkaca açık bilgiye rastlanılmıyor. Son Oğuz Yabgusu olarak Ali Han adında birini zikreden ve Selçuklular’ın ilk zamanlarında, “can düşmanı” olarak Tuğrul ve Çağrı Beyleri hayli uğraştırdığını bildiğimiz meşhur Çend “hakimi” Şah-melik’i de Ali Han’ın oğlu olarak gösteren Reşidü’d-din’in (14. yüzyıl'ın ilk çeyreği) bu malumatı “destanî” mahiyette görülmektedir. Divân-ı Lügati't-Türk'teki Oğuz illeri; Karnak, Sapran, Sitgün, Karaçuk, Cend, Yengi-kend, Sugnak'tır.
böyle bilgi görmedim okadar tarih araştırması yaptım böyle bilgi yok
YanıtlaSilTekrar araştırmanızı öneririm.
Sil